IN SA Funtana de S’OLOSTIU
Curriat s’annu 1899
Dominiga ses de Abrile, die carda e luminosa, sa natura mudada a festa, aundada de varios colores: sa groga matergusa a coronas in sa roccas de granittu, sa rustica linboina cun frores a campana biaittos, profumos e colores de chentu zenias. A manu manu, chi si valada da-e su Monte Rasu, a sa idda de BONO e a s’adde de su Tirsu, addurchendesi sa etadorza addurchidi su irde umbrosu de sos elighes, e si notada unu birde prus craru e pius delicadu de sas binzas, chi s’isterren finzas a toccare laccanas de riu. Banca apparitzada a festa, cun rios e funtanas a murmutu, dende recreu a s’umanu turmentu.
In sa cresia de Santu Micheli, a sa missa de sas undighi, sas campanas sonende a festa daian unu sensu de paghe e serenidade. Sa cresia fit prena che ou, sas feminas a sa parte manca itrende a cresia, sos omine a sa parte destra, comente fit a usu tando. Tottu mudados a festa. Sas feminas chin sos tres costumenes chi si sun sempre connotos : costumene de aghianas, isposadas e battias, tottu liadas in cucales e tiazola, (su ‘e sas battias fit distintu essende tottu nieddu e cun pagos riccamos) sos omines puru tottu in costumene, calicunu pius benistante, bestidu in zanchetta e corpette de velluttinu irde, carzones a s’isporta e in cambales. In sa matessi missa, si cojueint duos zovanos de sa idda; Caderinanzela Iscras vintitresannos e Tzitzumicheli Monte vintisesannos.
Isse fit artu trizile e bellu, grande pastore e triballadore, sabiu e de bonu carattere. Caderinanzela fit una de sas pius bellas piseddas de sa idda, mora, sos ogros birdes che innidu eranu, arta cantu Tzitzumicheli pariat opera de unu pintore; de carattere forte e ischiettu, bona padrona ‘e domo e brava in tottu sas fainas. Cogjuonzu de amore e no de cumbenienzias, bene accopiados, tantu chi sos amigos de Tzitzumicheli, ancora aghianos mentre lu asaiant dendeli sos augurios, pius abberu che brullende, li naraiant : – Prestami sa paralimpa tua! -, Puru issos desizosos de agattare una zovana de tales fattas. Tzitzumicheli tra brulla e veridade, rispondeit: – Sa paralimpa mia si est fatta monza, pentida de no mi aere isposadu issa!-
E pius che brulla forsis fit una veridade a comente naraian zertas feminas de sa idda, ma beru o vaula sa veridade si est serrada in sos battor muros de unu cunventu de clausura. Tzitzumicheli fit orfanu in tottu, ma sempre bene accudidu e cunsizadu, da-e sas tias e sos tios, siat de parte de mama che de parte de babu. L’acumpanzeit da-e domo sua a s’altare unu tiu curiale, frade de su babbu, Caderinanzela fit orfana de babbu, l’acumpazeit sa mama, e cun su coro mannu che furru, a sa essida da-e cresia, basende sa fiza e su enneru, lis neit: – Fizos mios bellos, a chentannos cun amore!- A Caderinazela dua lagrimas falein in sos cavanos che perlas de lentore in d’una rosa , e rispondeit: – Deus lu cherfat mà!! Comente at cherfidu finzas a como, dendemi su chi cheria ! -.
Zuannantoni fit su primu fizu apidu poi de un’annu: Zuanne pro pesare su babbu de Tzitzumicheli, Antoni pro pesare su babbu de Caderinanzela. Piseddu sanu e bellu comente fin bellos sa mama e i su babbu, fit su ‘antu de tottu sa idda.
Sos annos pesseint in paghe e in amore. Cando aderinanzela incontraiat sas paesanas in su samunadorzu de Biccole, in mesu de tentos arresionos, li naraiant, chi fit tempus de si fagher una feminedda, pro l’azuare in sas fainas de domo manu-manu chi creschiat. Caderinanzela rispondiat :- In domo apo tottu! Mama, babbu,e Spiritu Santu! Deus m’at prenadu su coro dendemi unu maridu e unu fizu , chi menzus no si podiat aere, e cun su tempus si cheret Deus at a benner sa femina puru!- Zuannantoni ait lompidu sos ott’annos. Su babbu lu cherfeit afferrare cun isse a su cuile, a drommire in sa pinnetta e torrare su die infatu: pro murghere, attire unu anzone pro pasca e su casu pro sas casadinas.
A sas sese de sero arrivein a su cuile. Tzitzumicheli murgheit sas berveghes. Finidu ‘e murghere, postu su latte in su fogu a caentare, fateit su casu comente e sempre. Zuannantoni sempre fattu a isse, attentu a onzi cosa chi faghiat su babbu. A una zerta ora Tzitzumicheli neit a su fizu: – Como chenamus e poi nos corcamus, e manzanu devimus pesare chitto pro torrare a murghere, poi rientrare a bidda, cun su casu friscu, gai mama tua faghet sas casadinas pro Pasca de Abrile!-
Duncas apenas chenadu, prepareit su logu pro drommire. In su momentu chi fit preparende su drommidorzu, lu giameidi una pessone chi si vidi acurtziada a su pinnettu chentza chi sos canes aerent appeddadu. Tzitzumicheli allarmadu neit a su fizu :- No bessas a fora pro nessunu motivu! Cuadi suta des sas fressadas e no betes paraula!- Tzitzumicheli esseit a fora de sa pinnetta, s’omine no fit unu ma trese. Appena postu pè fora da-e sa pinnettu, in tres li lompein a dossu , lu ligheini a manos e a pese e l’impichein a conca in zosso, in s’arvure de s’olostiu. Unu des cussos trese neit custas peraulas: -Nos as isparadu cando ti fimus furende sos caddos, ma como no isparas prus. In pagos segundos l’iscanneini e poi ‘e tanta bruttalidade, fueint che dimonios in sa note.
Ma duos ogros maduros , atraghentados e ammarmurados, che-i sa luna de cussa notte, ideini e connoscheini cussos tres dimonios! Fin sos ogros de Zuannantoni. Da-e cussu momentu, si aberzein surcos de dolore e amalguras, su risu si orteit in piantu, su beranu in jerru, s’amore in odiu. Zuannantoni lasseit sa pinnetta. Cominzeidi a currere. Currende e ruende cun su coro bottendeli in bula. Arriveit a domo sua, leeit a punzos sa zanna. Aberzeit sa mama, e bidende su fizu cun sa cara bianca che tela e su corpus tremende che canna, apeit un’istrinta a su coro e pregunteit: – Ue est babbu! -chin su pagu alenu chi zughiat neit: – L’ant mortu-. Caderinanzela , rueit imbenujada in terra e fissende in ogros su fizu, uruleit che animale feridu:- CHIEEE… L’AT MORTU? Su fizu, cun su respiru affannosu e i sa oghe tremula li conteit su chi fit suzessu e li neit, TRES NUMENES. Cusos tres numenes intreint in sa vida de Caderinanzela che tres resorzas in su coro. Ancora imbrenugada defronte a su fizu li neit, cun tonu grae solenne: – Tue a su cuile no bi sese andadu! Tue no ischis nudda! Custu segrettu lu devimus inserrare in su coro tue e deo! Nessuna anima bivente lu devet ischire! Si ischin chi tue fis presente, occhini a tie puru! Cando tue ses omine fattu, amus a onorare a babbu tou-. Zuannantoni cumprendeit tottu. Sas primas fruas de odiu broteini in cussu coro innotzente.
Caderinanzela che fateit corcare su fizu in s’aposentu, e tancada sa zanna andeit da-e su compare ‘e battisimu nendeli: – Compà! Tzitzumicheli teviat recuire chitto, e ancora no ses bidu e su coro mi narat chi b’hat suzessu carchi cosa!- Su compare, isse puru preocupadu rispondeit:- Comà ,leo su caddu, sa lampana a petroliu e partimus subitu!- Parteini subitu cun sa comare in groppa. In mesora arriveini a su cuile de s’Olostiu. A sos ogros si li presenteit un’iscena orrida ‘e morte. Su compare si eteit sa manos a conca. Cun sa forza ‘e sa disperazione nde faleit su corpus martoriadu de su compare, ponzendeli supra una fressada leada da-e su pinnettu. Caderinanzela isfatta da-e su dolore, si sezeit e cun sa conca de su maridu in coa, li puleit sa cara da-e su sambene zà appedradu e ninnende su maridu in d’unu mudu attitidu de s’anima, zureit pro sa secunda orta amore eternu a su maridu e odiu eternu a sos tres cainos.
Su compare li neit:- Ando a bidda e nde atto sas guardias reales! – Caderinanzela no itendeit sas peraulas de su compare, sicca e surda da-e su dolore. Su compare a caddu fuende andeit, e a caddu fuende torreit cun sas guardias. Caderinanzela, fit ancora ninnende su corpus de su maridu, in s’attitidu murmutadu e chenza fine.
Su maresciallu che fateit leare sa povera Caderinanzela a domo sua da una guardia. Caderinanzela setzeit a caddu cun sa zanchetta insambenada de su maridu istrinta a su sinu. Su matessi carabineri, torreit cun su duttore e su preideru. Su duttore la cumponzeit e su preideru la beneigheit. Imboligadu su corpus in d’unu lentolu, cun d’unu carru a boes che lu faleini a domo sua. A s’interru prangheit e l’acumpazeit totta sa idda. Dolore sintzeru e sentidu. Fit istimadu da-e tottu, comente isse amaiat a tottu. Caderinanzela a pustis de s’interru si inserreit in domo che monza ‘e clausura. Bessiat raramente, solu pro netzessidades urzentes. Sas pagas bortas chi essiat, cun s’isciallu in conca, bestida de niaddu e a passu lestru, pariat una pantasima .
Onzi die abaidaiat sa zanchetta insambenada ‘e su maridu pro abbiare s’amore e pro achiccare su fogu de s’odiu contra cussos TRESE. No mancaiat occasione pro ammentare a su fizu chi sa zanchetta de su babbu fit in sa cassia, imboligada in d’unu lentolu. E nendeli cun peraula frimma e forte:- Su die chi cussa zanchetta t’istaiat zusta a su corpus tou, at a essere su momentu de appattare sos contos cun sos animales chi ant semenadu morte in domo nostra!-
Trizile, lanza, sempre bella, mancari fiacada da-e su dolore, sos ogros birdes ,s’ojada limpida e severa, imponiat rispettu a chi li fut de fronte, la munteniada in vida s’amore pro su fizu e s’odiu illacanadu, contro cussos chi l’aian truncadu su risu in laras, cussos chi che l’ant leadu s’amore, cussos chi l’ant morta essende bia. No si abastada a cumprendere tantu odiu e tantu amore inserradu in su matessi coro.
PASSEINT DEGH’ANNOS. Fit beranu. Zuannantoni teniat degheottannos, si fatteit artu e robustu, isse puru pastore in su cuile de su babu, in su matessi pinnettu, vicinu a su matessi Olostiu ue aiant ligadu su babu. Unu die a s’ora de chena, sa mama li mustreit sa zanchetta ‘e su babbu, nendeli cun faeddu frimmu e grae:- Fizu meu, sa zancchetta ‘e babbu tou t’istat bene! Cussos tres animales cheren tentos, est tempus de li torrare su piattu -. A Zuannantoni fit tottu craru, e rispondeit a sa mama: – Màa, no timas, in su matessi arvure e in su matessi modu, mancari frittu su piatu enit torradu-. Poi de una chida, Zuannantoni mancheit da-e domo totta sa die, sa note, e su die in fatu, rientreit sa secunda note a tardu, cun sa estimenta insambenada nendeli a sa mama. Est andadu tottu ‘ene, si est fatu su chi si deviat faghere-. Sa mama rispondeit: – Mi c’as bogadu tres resorzas da-e su coro! Betache sa ‘estimenta brutta in su fogu, cussu sambene no est de samunare ma de brusiare! In s’aposentu b’est sa labia de abba carda pro ti samunare e sa bestimenta pulida, gai semus prontos pro sa chena.
Die nodida pro Caderinanzela. Aiat atzesu tres lanpanas chi aiat in domo. Banca apparitzada in tiaza bianca, macarrone de ferrittu cundidos cun ghisadu, binu nieddu, peta arrustu, casadinas. Cuddas chi no ait potitu fagher deg’annos prima. Caderinanzela s’acrareit a sa ventana e neit a su fizu.- Sa notte s’est ponzende in malu, finzas su tempus lis at ziradu sa cara a cussos canes medraios-.
Notte iscurigosa e mala. Lampos e tronos. Abba e bentu. Tempus orrorosu. Alas nieddas in sa notte s’isterrene, aberzende de sambene sos trainos. Canes urulende che Cainos, attitidos sunu annuntziende. Unu frizidu abbratzu de morte, calada in sas cunsorzas ispozadas de amore e de onzi sentimentu. Sas forzas poderosas de natura sun ponzende sa notte in tribulia. Una campana est sonende perriccu a tinnios de odiu e amalgura .
Custu orridu Orcu a battos caras
cheret de morte pessimu tributtu
ammantende pantasimas de luttu
cun dolores chi sican coro e laras
Mortes ….nos pesan che-i su granitu
urulende in su chelu iscurigosu
da-e tumbas abertas chentza gosu
lamentos in su marmaru an’iscrittu
umbras nieddas sa cunsorza ammantana
s’anima paschet mossos de tristuras
e ricattu ispinosu de amalguras
mutos funestos sas istrias cantana.
E sas lagrimas su terrinu infundene
turmentadu a sufrire est avetzu
mira dolore nou cun su etzu
si unini si ligana e cunfundene…
In sa terra da-e lagrimas cundida
brottana e creschene raidas isperas
e noadiles cambas verdaderas
de amistade e de paghe inferchidas.
A sincrasa Caderinanzela, cosa chi no hait fattu da-e cando fit mortu su maridu, aberzeit sa fentana de camera de lettu e prepareit sa banca pro ustare in tiaza ricamada. Caderinanzela trasformeit su fizu, da-e fruttu de amore, in fruttu de odiu e de morte. Una pessone bideit Zuannantoni cussa notte de sambene e de pagamentu e relateit tottu a sas guardias. A su processu lu cundenneini a trintannos, ma nde isconteit vintannos in d’unu carcere de Torino. Poi nde lu oghein pro bona cundutta. No torreit a sa idda ma si frimmeit inie. Connoscheit e isposeit una femina ricca e fiza e zente nobile, tenzeit puru unu fizu. Su die chi nascheit su fizu morzeit sa mama, ma nessunu lu ideit in su morimentu. Ne i su die e ne mai. Zuannantoni aiat cumpresu tottu, e cussu tottu l’aiat pagadu caru. S’odiu l’aiat mortu su babbu, l’aiat distruttu sa mama e a isse l’ait furadu sos menzus annos ‘e sa vida.
Zuannantoni su die chi nascheit su fizu cominzeit a iscriere unu diariu, e in sa prima pazina iscrieit custas peraulas: S’AMORE E SU PERDONU SUNT PEDRAS DE CONTONADA.
Pietro Peigottu